Bezsenność to po łacinie „insomnia”, gdzie „in” oznacza zaprzeczenie, a „somnus” – sen. Choć w tłumaczeniu należy rozumieć ten termin jako brak snu, to jednak badania snu jasno pokazują, że całkowita bezsenność się nie zdarza. Niektóre zaburzenia snu opisywano już wiele lat temu – somnambulizm, narkolepsję, czy bezsenność — częściej były to jednak rozważania filozoficzne i spekulacje niż naukowe analizy, badania i obserwacje.
Badania snu
Pierwsze zapisy o leczeniu bezsenności znajdują się w egipskich papirusach około 1300 r. p.n.e. Przełomowe badania kliniczne nad snem prowadzone były na początku XX wieku wraz z odkryciem elektroencefalografii (EEG), czyli rejestracji spontanicznej czynności bioelektrycznej mózgu. W połowie lat 50. XX wieku w Stanach Zjednoczonych odkryto fazy snu – REM i NREM, co prowadziło do dalszych badań oceniających rejestrację i stadia snu. Od tego czasu rozpoczęto wielotorowe badania naukowe dotyczące fizjologii snu.
Bezsenność – czym jest
Bezsenność jest subiektywną dolegliwością polegającą na niemożności uzyskania zadowalającego snu mimo korzystnych warunków, co skutkuje zaburzonym funkcjonowaniem w ciągu dnia. Występuje u 6-10% populacji, przy czym w ostatnich latach obserwuje się zarówno wzrost liczby pacjentów z rozpoznaniem bezsenności, jak i zwiększoną liczbę osób skarżących się na to zaburzenie.
Sen jest regulowany przez dwa procesy: homeostatyczny, w którym senność jest gromadzona w ciągu dnia i okołodobowy, który regulowany jest zegarem biologicznym. Dla zachowania prawidłowego snu najważniejsza jest stała pora opuszczania łóżka, ale nie później niż o godzinie dziewiątej oraz odpowiednio długi dzień. W populacji zdrowe osoby śpią 6-9 godzin, ale niewielki odsetek potrafi spać tylko 5 godzin i nie musi to oznaczać patologii.
Pomiędzy tymi, którzy mogą spać, a tymi, którzy spać nie mogą, rozciąga się przepaść. To jeden z najgłębszych podziałów ludzkości – Stephen King, „Bezsenność”
Przykre skutki bezsenności
Zarówno zbyt krótki sen, jak i zbyt długi są porównywalnie niekorzystne dla zdrowia lub mogą świadczyć o istotnych problemach zdrowotnych. Podstawą rozpoznania jest stwierdzenie niewystarczającego snu, który nie daje wypoczynku oraz powoduje zaburzone funkcjonowanie w ciągu dnia. Nie rozpoznaje się bezsenności w sytuacji, gdy z powodu pracy zmianowej, dyżurów nocnych czy innych społecznych przyczyn sen ulega ograniczeniu. Niemniej należy podkreślić, że chroniczny niedobór snu może prowadzić do bezsenności.
Przewlekła bezsenność prowadzi do stanów lękowych i depresyjnych. Według definicji bezsenność jest to niedostateczna ilość i/lub jakość snu, która występuje 3 razy w tygodniu przez przynajmniej miesiąc z wtórnym pogorszeniem samopoczucia oraz funkcjonowania w ciągu dnia.
Najczęstsze przyczyny bezsenności
Do czynników predysponujących do bezsenności zalicza się płeć (zaburzenia snu występują częściej u kobiet), wiek (osoby starsze), cechy genetyczne, temperamentalne i osobowościowe (w tym zaburzenia psychiczne), a także cierpienia z powodu niektórych chorób somatycznych.
Do czynników wyzwalających należą: stresory psychospołeczne, nagłe zdarzenia losowe, utrata bliskiej osoby, czy separacja. Istnieją również czynniki utrwalające, takie jak dysfunkcjonalne strategie radzenia sobie z bezsennością polegające na coraz wcześniejszym kładzeniu się do łóżka, wielogodzinnym oczekiwaniu na sen w pozycji leżącej, koncentrowaniu się na technikach zasypiania, korzystaniu z coraz większej liczby okazji do spania (drzemki w ciągu dnia, opóźnienie pory wstawania, przenoszenie wielu czynności do łóżka), a także przecenianie skutków bezsenności, przyjmowanie przewlekłe leków nasennych (szczególnie benzodiazepin) oraz schorzenia somatyczne i zaburzenia psychiczne.
Na proces regulacji rytmu okołodobowego wpływają także czynniki środowiskowe, jak: światło, aktywność społeczna i umysłowa, rytm posiłków, wysiłek fizyczny i psychiczny.
Uruchamianie negatywnych procesów biochemicznych w organizmie prowadzących do zaburzeń snu prowokowane są nieadekwatnymi trudnościami w radzeniu sobie z problemami, dysfunkcje poznawcze, poznawanie różnych zjawisk tylko w skrajnych aspektach, zamartwianie się, katastrofizacja zdarzeń, ale także nadmierne i długotrwałe spożywanie kofeiny.
Przedłużenie tych stanów prowadzi w dłuższej perspektywie do zaburzeń depresyjnych, lękowych, czy uzależnień. Pacjenci, często wbrew zaleceniom lekarskim, nadużywają środków nasennych i uspokajających lub, co nie należy do rzadkości, przyjmują substancje psychoaktywne o działaniu uspokajającym (marihuana, haszysz lub alkohol).
Kryteria rozpoznawania przewlekłej bezsenności
Najczęstszymi chorobami, którym towarzyszą zaburzenia snu są:
- przewlekłe dolegliwości bólowe,
- choroby układu krążenia,
- choroby układu pokarmowego (w tym choroby wątroby),
- choroby układu oddechowego,
- zaburzenia metaboliczne.
Często w chorobach sercowo-naczyniowych występują zaburzenia snu. Bezsenność o przewlekłym przebiegu może być niezależnym czynnikiem ryzyka nadciśnienia tętniczego. U pacjentów z przewlekłą bezsennością, głównie śpiących poniżej 6 godzin, częściej występują cechy zespołu metabolicznego w porównaniu z populacją ogólną. Bezsenność wiąże się też z większym ryzykiem cukrzycy typu 2. Istnieje również związek ze zwiększonym ryzykiem incydentów choroby wieńcowej.
Przewlekła bezsenność, szczególnie o wieloletnim przebiegu, jest silnie skorelowana ze zwiększoną śmiertelnością z powodu różnorodnych przyczyn; wykazano dodatnią korelację z czasem trwania bezsenności. Warto dodać, że zarówno w zaburzeniach nastroju, jak i w uzależnieniach, bezsenność jest jednym z czynników związanych ze zwiększonym ryzykiem samobójstwa. Jest też najczęściej zgłaszaną dolegliwością w zaburzeniach depresyjnych, a przewlekła bezsenność w wywiadzie stanowi istotny predyktor występowania zaburzeń lękowych i nastroju.
Metody leczenia
Podstawową rekomendowaną metodą postępowania jest terapia poznawczo-behawioralna, która spełnia cele terapii bezsenności przy znikomych działaniach niepożądanych. Terapia ta składa się zwykle z psychoedukacji/higieny snu, treningu relaksacyjnego, terapii kontroli bodźców, metody konsolidacji snu i terapii poznawczej. Zazwyczaj ma charakter indywidualny, ale stosuje się też terapię grupową.
Natomiast terapia farmakologiczna jest porównywalnie skuteczna w postępowaniu krótkoterminowym, niemniej do tej pory nie zsyntetyzowano leku nasennego, który poprawiłby nie tylko wydajność snu, lecz także funkcjonowania w ciągu całego dnia.
Polskie Towarzystwo Badań nad Snem w bezsenności krótkotrwałej zaleca doraźne stosowanie leków nasennych w najmniejszych skutecznych dawkach, nie dłużej niż przez 2 tygodnie, co 2-3 noce. W Polsce w poradniach leczenia zaburzeń snu stosuje się również kilka leków przeciwdepresyjnych w małych dawkach, ale z zachowaniem zasady jak najkrótszego stosowania przed snem (1-2 godziny).
Dużym problemem jest przewlekłe stosowanie leków nasennych, które powodują uzależnienie i rozwój tolerancji prowadzącej do intoksykacji pacjenta. Pierwszym etapem leczenia w tym przypadku jest detoksykacja (ambulatoryjna lub w ramach odwyku szpitalnego). Bardzo chętnie pacjenci stosują również melatoninę (reguluje rytm dobowy snu i czuwania) oraz preparaty ziołowe, na przykład chmiel, melisę, passiflorę, walerianę. Dobre efekty w leczeniu bezsenności osiąga się również poprzez leczenie akupunkturą.
Przy współistnieniu chorób somatycznych czy towarzyszących zaburzeniach psychicznych, należy leczyć chorobę podstawową jednocześnie z leczeniem bezsenności.
Bibliografia:
- M. Skalski: Zaburzenia snu w codziennej praktyce. Medical Tribune Polska, Warszawa 2012
- M. Skalski: Bezsenność. Medycyna Praktyczna, 2001
- P. Wosiewicz, M. Hartleb: Zaburzenia snu u pacjentów z przewlekłymi chorobami wątroby. Medycyna po Dyplomie. Warszawa 2020
- T. Piotrowski: Bezsenność – diagnostyka i leczenie farmakologiczne. Medycyna po Dyplomie. Warszawa 2021
