Niniejszy artykuł przedstawia podjęte w ostatnich latach przez władze samorządowe Cieszyna działania, aby – wykorzystując rozwiązania oparte na przyrodzie i błękitno-zielonej infrastrukturze – sprostać takim wyzwaniom, jak zanieczyszczenie powietrza, efekt miejskiej wyspy ciepła, zagrożenia związane z brakiem retencji wody deszczowej (susze, powodzie), utrata bioróżnorodności oraz ograniczona dostępność terenów zieleni, negatywnie wpływająca na walory estetyczne miasta i jakość życia mieszkańców.
W dyskursie o potrzebach i możliwościach adaptacji miast do zmian klimatu od kilku lat przewijają się “tajemnicze” literowce – NBS i BZI. Pod pierwszym z nich kryją się rozwiązania oparte na przyrodzie (ang. nature based solutions), natomiast akronim BZI źródło ma w wyrażeniu błękitno-zielona infrastruktura. NBS jest pojęciem szerszym niż BZI, a po solidną dawkę wiedzy o NBS i BZI warto sięgnąć np. do publikacji i strony internetowej Fundacji Sendzimira[1].
NBS, czyli rozwiązania oparte na przyrodzie w warunkach miejskich…
… to przede wszystkim różnego rodzaju tereny zieleni urządzonej (parki, skwery, zieleńce itp.), jak i tzw. nieużytki z roślinnością rozwijającą się spontanicznie[2]. Każdy zielony skrawek na terenie zurbanizowanym, na którym dominują powierzchnie utwardzone i uszczelnione – czy to będzie urządzony skwer, czy porośnięta „chaszczami” niezabudowana działka – zatrzymuje wodę opadową, zmniejsza temperaturę powietrza wyższą w miastach niż poza nimi, wzmacnia bioróżnorodność (w parkach będą to na przykład utrzymywane „na dziko” tzw. strefy biocenotyczne czy łąki kwietne zamiast trawników).
BZI – błękitno-zielona infrastruktura w mieście
Mówiąc najprościej BZI to zastosowanie rozwiązań opartych na przyrodzie w celu retencjonowania (zagospodarowania lub spowolnienia spływu) wód opadowych i roztopowych. „Kolorowa” infrastruktura to głównie ogrody deszczowe w gruncie i w skrzyniach, zbiorniki i stawy retencyjne, niecki, muldy i rowy infiltracyjne. Parki i zieleńce, przydrożne drzewa, zielone dachy i ściany (choćby te „tylko” porośnięte pnączami) także zatrzymują wodę w miejscu opadu, są więc elementami BZI i w takim, szerokim znaczeniu skrót ten jest używany w artykule. Bardzo obrazowo wzajemne zależności pomiędzy NBS i BZI opisuje stwierdzenie, że najlepszym elementem błękitno-zielonej infrastruktury jest… drzewo rosnące w mieście!
Systemowe wprowadzanie NBS/BZI w Cieszynie…
… rozpoczęło się z chwilą przystąpienia w 2019 r. do opracowania projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla Śródmieścia (mpzp). Oczywistym problemem tego obszaru jest daleka od potrzeb i oczekiwań mieszkańców liczba ogólnodostępnych terenów zieleni. Dlatego jednym z pierwszych kroków w procesie przygotowania mpzp była waloryzacja Śródmieścia pod kątem zarówno istniejących i pełniących swe funkcje terenów zieleni, jak i miejsc, które mogą stać się nimi w przyszłości.
Efektem prac zespołu dr. Bartłomieja Buławy jest propozycja utworzenia w Śródmieściu „Zielonej sieci” ok. 50 parków, parków kieszonkowych, parkletów, skwerów itp. „Szkieletem” sieci są istniejące parki: Pokoju przy Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Kościelny przy kościele Jezusowym i park przy kościele św. Trójcy oraz park na Górze Zamkowej i Lasek Miejski (rezerwat przyrody!) położone tuż poza granicami obszaru objętego mpzp. Powyższe węzłowe punkty „Zielonej sieci” (wzmocnione w przyszłości np. założeniem parkowym w miejscu dawnego amfiteatru), położone w zasięgu ok. 5 minut piechotą, uzupełnią parki kieszonkowe i skwery odległe od siebie o mniej więcej 2 minuty spaceru. Pomysł śródmiejskiej „Zielonej sieć” odwołuje się do idei miasta przyjaznego dla pieszych, jest zintegrowaną ofertą terenów rekreacyjno-wypoczynkowych, pełniących istotne funkcje przyrodniczo-środowiskowe (zachowanie i wzmocnienie bioróżnorodności siedliskowej i gatunkowej, niwelowanie skutków zmian klimatu poprzez retencję wody deszczowej, łagodzenie upałów itp.).
„Zielona sieć” kluczowym elementem Śródmieścia Cieszyna
W funkcjonalno-przestrzennej koncepcji zagospodarowania obszaru Śródmieścia, opracowanej w latach 2020-2021 partycypacyjną metodą warsztatów charrette i przedstawionej w tzw. Masterplanie[3], uwzględniono zarys „Zielonej sieci”. Kolejnym etapem jej wdrażania stała się koncepcja programowa opracowana (w latach 2023-2024) przez firmę „LS-Project Maciej Sikorski” w ramach projektu „Cieszyn – miasto samowystarczalne” (finansowanego ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2014-2021 w ramach programu „Rozwój lokalny”). To zestaw konkretnych lokalizacji elementów „Zielonej sieci”, na którą składa się 18 typów terenów zieleni – parki (w zależności od wielkości, funkcji i walorów historycznych wyróżniono parki miejskie, historyczne i kieszonkowe), zieleńce, skwery, parklety, woonerfy, zielone dachy i zielone ściany, szpalery drzew (w tym proponowane do posadzenia „kosztem” zawężenia istniejących jezdni czy ograniczenia liczby miejsc parkingowych), ogrody deszczowe, a także mikro zieleńce, które zastąpią powierzchnie dziś pokryte asfaltem lub betonową kostką.
Miejsca tworzące „Zieloną sieć” w Cieszynie
W ramach projektu „Cieszyn – miasto samowystarczalne” w 2024 r. powstało kilka punktów „Zielonej sieci” :
- park kieszonkowy na rogu ul. Bielskiej i ul. Wyższa Brama;
- po rozpłytowaniu słup ogłoszeniowy na rogu Wyższej Bramy i pl. Kościelnego zastąpi soliterowe drzewo, krzewy, byliny i ławeczka;
- „nudne” trawniki towarzyszące alei lip wzdłuż ul. Bielskiej ubogaciły różnorodne kępy krzewów oraz bylin i rośliny okrywowe;
- w parku przy kościele św. Trójcy betonowo-asfaltowe alejki otrzymały nawierzchnię półprzepuszczalną, wprowadzone zostaną nowe nasadzenia drzew, krzewów i bylin; projekt „metamorfozy” parku przewiduje jego docelowe powiększenie o fragment przylegającego od strony zachodniej ogrodu (co wymaga odpowiednich zapisów w projekcie mpzp).
Spośród innych propozycji „Zielonej sieci” warto wspomnieć:
- projekt parku kieszonkowego na terenie pomiędzy Al. J. Łyska a budynkami przy ul. Przykopa 16 i 16A;
- uzupełnienie zieleni na Górnym Rynku – dziś ograniczonej do niewielkiej wysepki z figurą Chrystusa Króla – o mikro zieleniec w miejsce asfaltowego zaułka na rogu ul. Kochanowskiego oraz odbrukowane i zastąpione np. matami rozchodnikowymi fragmenty wysepki na przejściu dla pieszych;
- rozpłytowane i zazielenione fragmenty chodnika ul. Matejki przylegające do budynku Poczty;
- wprowadzenie w jezdnię ul. Sienkiewicza kolejnych drzew i częściowe odtworzenie założenia alejowego, charakterystycznego przed blisko stu laty dla kilku ulic tego rejonu Śródmieścia.
Metoda Miyawaki, czyli las w miniaturze w mieście
Kluczową rolę w przeciwdziałaniu zmianom klimatu i łagodzeniu ich skutków odgrywają lasy, które przechwytują z atmosfery dwutlenek węgla i kumulują go w drzewach i glebie, a stabilizując obieg wody – zmniejszają skutki tak susz, jak i gwałtownych ulew. Projekt „Zielonej sieci” nie przewiduje zalesienia żadnego terenu w Śródmieściu, ale w ramach projektu „Cieszyn – miasto samowystarczalne” powstał las w miniaturze, czyli tzw. kieszonkowy las posadzony metodą Miyawaki na osiedlu Podgórze w rejonie ul. Popiołka, zaprojektowany przez propagatora tej metody w Polsce dr. Kaspra Jakubowskiego (spółka Forest Maker).
Cieszyński mikrolas posadzono społecznym sumptem – na powierzchni 150 m2 (ze specjalnie przygotowaną glebą) ponad 80 wolontariuszy w dniu 11 listopada 2023 r.[4] posadziło 458 drzew i krzewów z 29 gatunków rodzimych. Lasy Miyawaki rosną nawet 2-3 razy szybciej niż sadzone metodą tradycyjną, są nawet kilkanaście razy bardziej bioróżnorodne, ograniczają powierzchniowy spływ wody o 90%. Cieszyński las Miyawaki – oby nie jedyny w mieście, ale pierwszy z wielu – jest przykładem rozwiązania opartego na przyrodzie i elementem miejskiej błękitno-zielonej infrastruktury!
Cieszyńska Szkoła Ekomyślenia
Niezwykle istotna przy realizacji elementów BZI i NBS jest edukacja. W ramach Cieszyńskiej Szkoły Ekomyślenia – cyklu ogólnodostępnych wykładów poświęconych różnym aspektom przyrody, ekologii czy ochrony środowiska – w listopadzie 2023 r. wspomniany K. Jakubowski opowiadał o czwartej przyrodzie, glebariach i lasach Miyawaki wyjaśniając, jak i po co chronić dziś miejską bioróżnorodność, a dzień później kierował sadzeniem lasu Miyawaki i poprowadził spacer po przyrodniczych walorach osiedla Podgórze.
W grudniu ub. roku ekspertki NBS i BZI z Fundacji Sendzimira – Agnieszka Czachowska i Maria Skotnicka[5] – podczas spotkania z mieszkańcami zatytułowanego „Z deszczu pod rynnę. Małe sprawy wielkiej wody” opowiadały m.in. o idei miasta gąbki. Obie ekspertki poprowadziły również kilkugodzinny warsztat dla pracowników miejskich jednostek organizacyjnych, pokazując na konkretnych cieszyńskich przykładach, że praktycznie przy każdym miejskim budynku czy na nieruchomości można zastosować rozwiązania BZI. Bezpośrednią konsekwencją szkolenia jest realizacja w I kwartale 2024 r. kolejnego etapu przedsięwzięcia „Zielone sąsiedztwo” (w ramach projektu „Cieszyn – miasto samowystarczalne”), zakładającego sfinansowania elementów BZI dla kilku cieszyńskich szkół i przedszkoli. Warsztat powinien zaowocować zmianą patrzenia na gospodarowanie wodą opadową z miejskich nieruchomości i obiektów oraz zainspirować ich zarządców do wprowadzania rozwiązań z zakresu NBS i BZI uzupełniających „Zieloną sieć”.
Przed nami ogromna praca, wiele pomysłów i projektów, czas więc… „przestać lać wodę”
[1] https://uslugiekosystemow.pl
[2] Kasper Jakubowski „Czwarta przyroda. Sukcesja przyrody i funkcji nieużytków miejskich” https://dzieciwnature.pl/blog/ebook-o-miejskich-nieuzytkach
[3] http://um.cieszyn.pl/zaplanujprzestrzen/media/master_plan.pdf
[4] https://www.cieszyn.pl/aktualnosci/7322/posadzilismy-las-kieszonkowy; https://forestmaker.pl/project/pierwszy-projekt/
[5] https://sendzimir.org.pl/o-fundacji/zespol/
Ten artykuł został napisany przez autora w ramach wolontariatu w wyniku realizacji projektu Stowarzyszenia Klub Kobiet Kreatywnych pt. „Jak kobiety ratują planetę. Współpraca organizacji kobiecych z Polski i Austrii wobec wyzwań klimatyczno-energetycznych”, realizowanego w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Kongres Polskich Kobiet w Austrii. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autora i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Komisji Europejskiej oraz Narodowej Agencji Programu Erasmus+, które nie ponoszą odpowiedzialności za jego zawartość merytoryczną.
