Woda i współczesne problemy ochrony i gospodarowania zasobami wodnymi w Hiszpanii są przedmiotem projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Klub Kobiet Kreatywnych z Cieszyna, którego jestem członkinią. W maju 2024 roku uczestniczyłam w obserwacji pracy stowarzyszenia EUTEKA, hiszpańskiej organizacji goszczącej. Dzięki temu mogłam w praktyce poznać założenia edukacji ekologicznej, którą prowadzą współpracujące z EUTEKA podmioty takie, jak: Uniwersytet w Maladze, Uniwersytet w Granadzie oraz w gminie Pampaneira w górach Sierra Nevada.
Nasz projekt zatytułowany „Jak oszczędzać wodę w dobie kryzysu klimatycznego – wykorzystanie hiszpańskich doświadczeń w edukacji ekologicznej osób dorosłych”, dofinansowany jest przez Unię Europejską w programie Erasmus +. Z racji moich zawodowych kompetencji, podczas mobilności w Granadzie szczególnie zafascynowało mnie wyjątkowe dla Hiszpanii miejsce – Alhambra.
Poza wszystkim, co wiadomo o tej perle Grenady, dla mnie wyjątkowo intrygujące były tajniki budowy i działania tej gigantycznej układanki i jeden z jej najważniejszych elementów – system nawadniania. Dzięki genialnemu dziełu inżynierii i architektury, delikatny szmer wody towarzyszy zwiedzającym Alhambrę niemal wszędzie, wywołując ulgę i uznanie, bo pozwala ukryć się w zieleni przed nieubłaganym skwarem południa.
Magiczne słowo „Alhambra”
Kryje się za nim baśniowy pałac w zalanej słońcem hiszpańskiej Grenadzie. Wysoko nad miastem majestatyczne mury kryją perłę architektury, a pytania: „jak to jest zrobione i czemu to służy” towarzyszą wszystkim od samego wejścia. To, co widoczne jest od razu, to wszechobecna woda: w fontannach, sadzawkach, kanałach łączących dziedzińce, zasilająca baseny i donice wypełnione roślinami – jak to możliwe w suchym, gorącym klimacie południa Europy, wysoko, na skałach? [fot1]
Kilka słów o historii
Alhambra to jednocześnie twierdza i pałac osadzone na wzgórzu Sabika górującym nad Grenadą. Chociaż Maurowie obecni byli w tym miejscu już znacznie wcześniej (w Hiszpanii są od VIII w.), to Alhambra w obecnej formie powstała dopiero w XIII stuleciu. Nasrydowie tworząc Emirat Grenady, wybudowali twierdzę, która była właściwie samodzielnym miastem, zaopatrzonym w większość udogodnień koniecznych dla muzułmańskich mieszkańców, takich jak piątkowy meczet, hammamy (czyli łaźnie publiczne), drogi, domy, warsztaty rzemieślnicze, garbarnia i obsługujący to wszystko zaawansowany system irygacyjny.
Tuż poza murami, na wschód od Alhambry rozpościera się Generalife czyli dawna wiejska posiadłość sułtana wraz z jego letnim pałacem otoczonym sadami i ogrodami. [fot. 2] Czerwona twierdza (al hamra, czyli czerwony) nazwę swą zawdzięcza zabarwieniu murów wzniesionych z czerwonej cegły. Zgodnie z przesłaniem religii muzułmańskiej surowe mury widoczne z zewnątrz miały odzwierciedlać skromność i pokorę wskazane dla ludzkiego ciała, a bogate i zachwycające wnętrze -piękno ludzkiej duszy…
Według zawartych w Koranie prawd woda jest źródłem życia, z wody Bóg stworzył wszystkie żywe istoty, jest jego przejawem w każdej postaci: deszczu, rzeki, morza, strumienia i źródła. Woda jest jedną z bożych łask, oczyszcza ciało w znaczeniu fizycznym i duchowym, ma zatem w religii muzułmańskiej szczególne znaczenie.
W 1492 roku Alhambra została zdobyta i na jakiś czas stała się siedzibą królów hiszpańskich. To tu z rąk Izabelli Kastylijskiej Krzysztof Kolumb odebrał dokument wyprawiający go w wielką podróż do Indii, a jej wnuk Karol V, w miejscu wyburzonych pałaców mauretańskich, wzniósł własną okazałą siedzibę. Z czasem jednak tętniąca złotym życiem Alhambra powoli zamiera i podupada.
Ponownie odkryta w czasach napoleońskich o mały włos nie została unicestwiona w zawieruchach wojennych. XIX i XX wiek przynoszą jej swojego rodzaju odrodzenie, bo dzięki zainteresowaniu wpływowych intelektualistów i artystów podjęte zostały działania rekonstrukcyjne, przywracające jej należne miejsce w kulturze europejskiej. Na listę UNESCO trafiła w latach 80-tych i jest jednym z tych punktów na turystycznej mapie Hiszpanii, którego z pewnością nie można pominąć!
Muhammad I Ibn al-Ahmar, pierwszy emir Nasrydów, założyciel Emiratu Grenady (jak się okazało ostatniego muzułmańskiego państwa Al-Andaluz) w 1238 roku rozpoczął budowę Alhambry. Zasadniczą część zakończono w 1273 roku, ale rozbudowywana i zmieniana była przez każdego z kolejnych muzułmańskich, a potem chrześcijańskich władców, użytkowników czy administratorów.
Długość Alhambry zajmującej 142 tysiące metrów kwadratowych, to ponad 700 metrów, a jej największa szerokość to ponad 200 metrów.
System irygacyjny albo droga wody kropla po kropli
Pierwotny system irygacyjny wykorzystywał deszczówkę gromadzoną w wykutym w skale zbiorniku wodnym i sprowadzaną do dwóch wielkich kadzi na terenie starej twierdzy, co zabezpieczało tylko elementarne potrzeby. Dopiero skierowanie nurtu rzeki Darro spływającej z gór Sierra Nevada w stronę Alhambry dostarczyło taką ilość wody, na jaką liczył Muhhamed, planując zabudowę wzgórza.
Woda musiała być zatem podniesiona przez koła wodne i złożoną konstrukcję hydrauliczną, składającą się z basenów, cystern i rur, aby mogła wpłynąć do słynnego Patio de la Acequia – najważniejszej części Generalife (patio kanału nawadniającego ma 48,7 m długości i 12,8 m szerokości) [fot. 4-6]
Obydwa kanały zazwyczaj prowadzone są po powierzchni, ale niektóre ich odcinki przebiegają przez tunele wydrążone bezpośrednio w podłożu skalnym. Stąd rozprowadzają wodę wzdłuż murów ogrodów, po czym łączą się i przez akwedukt przenoszą ją nad obniżeniem terenu do Wieży Ciśnień (Torre del Agua ) [fot. 7,8]. Dalej złożonym systemem naziemnych i podziemnych przewodów (acequias) i zbiorników (albercones) kierowana jest przez cytadelę do zabudowań Alhambry. Kanał główny transportujący wodę przez Alhambrę dzieli ją wzdłuż, woda rozprowadzana jest strumieniami, kumulowana w różnych zbiornikach, basenach, studniach, kamiennych misach i innych formach małej architektury.
Z czasem system nawadniania miasta-pałacu został rozbudowany: zbudowano więcej kół wodnych i albercas (dużych basenów), a także dodano cysterny do zbierania wody deszczowej, zaś od głównego Acequia Real oddzielił się inny kanał zwany Acequia Tercio, który jeszcze podniósł wodę i nawadniał sady nad Generalife [fot.3].
Stały dopływ świeżej wody w dostatecznej ilości oprócz zasilania struktur hydraulicznych pałaców i infrastruktury militarnej umożliwił także funkcjonowanie zaplecza gospodarczego: nawadniał wspominane już sady, ogrody warzywne, umożliwiał hodowanie zwierząt. Ostatnie poważniejsze modyfikacje systemu irygacyjnego miały miejsce w latach 20-tych i 60-tych XX wieku, kiedy dobudowano jeszcze dwa stawy utrzymujące właściwe ciśnienie wody dla obecnych potrzeb Alhambry.
Woda najpierw dociera do Generalife a potem dopiero przekracza mury Alhambry
Arabska nazwa Generalife znaczy „rajski ogród” i jest jak najbardziej adekwatna dla letniej rezydencji sułtana. Labirynty alejek, ciągi ogrodów, dziedzińców z wodotryskami i fontannami, pawilony, tarasy, schody i kaskady harmonijnie połączone tworzą doskonałą całość [fot. 9,10]. Ale prawdę mówiąc, to co widzimy dzisiaj, to zasadniczo renesansowe rozwiązania o włoskim rodowodzie, pozostawione przez późniejszych użytkowników pałacu, niemniej niezmiernie piękne i egzotyczne.
Zaskakujące i jednocześnie zachwycające są tu schody wodne (Escalera del Agua) prowadzące do najwyższego obszaru Generalife. Nazwane tak ze względu na oryginalny sposób poprowadzenia wody spływającej poręczami kamiennych balustrad. [fot. 11,12]
Przestrzeń organizowana wokół wody
Wewnętrzny dziedziniec (patio) – było oazą chroniącą przed upałem, stanowił centrum islamskiego domu, wokół którego rozmieszczano inne sale często flankowane arkadowymi portykami. Na dziedzińcu zazwyczaj znajdował się jakiś wodny element architektoniczny: basen refleksyjny (odbijający niebo, rośliny i detale architektoniczne tworzące nieprzewidywalną grę świateł i cieni), sadzawkę czy fontannę. W Alhambrze dziedzińce i pomieszczenia łączone były węższymi lub szerszymi kanałami biegnącymi po stopniach, ginącymi chwilowo pod posadzką lub rozgałęziającymi się wzdłuż ścian, którymi cały czas przepływała (i przepływa) woda. To także piękne zbiorniki – niewielkie baseny czy kadzie umieszczone przy ścianie bogato zdobione płaskorzeźbami, czy płytkami ceramicznymi (azulejos), do których woda wypływa otworkami, rureczkami czy ozdobnymi rzygaczami. [fot.13]
Całości dopełniały pachnące zioła, kwiaty i rośliny w ogromnej różnorodności sadzone nad brzegami sadzawek (z obowiązkową bazylią i miętą) oraz nieustający, kojący szum wody przepływających strumyków. Ogrody miały oddziaływać na wszystkie zmysły, były ważnym elementem prywatnej przestrzeni mieszkańców i zapewniały komfort należny wysoko urodzonym.
Układ dziedzińców, rozmieszczenie okien i wykorzystanie elementów wodnych zaprojektowano z myślą o klimacie, chłodząc i wentylując otoczenie latem, a zimą minimalizując zimne przeciągi i zwiększając dostęp światła słonecznego.
Mirador – element architektoniczny często dodawany w budynkach Alhambry, pomieszczenie wysunięte na zewnątrz z linii murów, z którego roztaczał się malowniczy widok na ogrody lub miasto. [fot 14]
„Dziedziniec Mirtów” (Patio de los Arrayanes) to jeden z najpiękniejszych przykładów rozwiązań architektonicznych pałacu Comares, gdzie osią ogromnego dziedzińca jest właśnie basen refleksyjny obsadzony krzewami pachnącego mirtu. Basen ma 34 metry długości i 7,1 metra szerokości. [fot 15]
Do wschodniej części pałacu przylegają królewskie łaźnie Comares, które oprócz higienicznej pełniły też funkcję polityczną i dyplomatyczną, były komfortowym miejscem, gdzie w niezobowiązującej atmosferze można było omawiać sprawy wagi państwowej. Łaźnia Królewska miała dwa dopływy wody – osobno ciepłej i zimnej. W kulturze islamu łaźnie publiczne, zaraz po meczecie, służą za centrum życia społecznego. Muzułmanie podczas wizyt w łaźniach generalnie nie byli zwolennikami pływania.
Pałac Lwów – z charakterystyczną fontanną jest jednym z najsłynniejszych elementów architektury Alhambry. Fontanna składa się z dużej, dwunastokątnej niecki otoczonej dwunastoma stylizowanymi rzeźbami lwów, wszystkie wykonane w marmurze, odpowiadać mają 12 miesiącom i 12 znakom zodiaku. Od niecki odchodzą cztery kanały wodne odpowiadające czterem rzekom życia. W Alhambrze żaden symbol nie jest przypadkowy, a inskrypcja poematu biegnąca wzdłuż krawędzi niecki opisuje także systemy hydrauliczne i sposób ich działania (fragment poematu ibn Zamraka). To część prywatna rodziny Sułtana przeznaczona dla haremu. [fot.16]
Bezpośrednio na północ od Pałacu Lwów znajduje się Dziedziniec Lindaraja (Patio de Lindaraja) z dwupoziomową fontanną w centrum. Arkadowy dziedziniec wypełniony jest szczelnie drzewami, krzewami i kwiatami, dając przyjemne, zaciszne schronienie, taki głęboko ukryty ogród zamknięty wśród murów.
Podobnie jak Ogród Daraxy nazywany również Ogrodem Drzew Pomarańczowych lub Ogrodem Marmurów. Ogromne ilości wody potrzebne roślinom dostarcza dyskretnie niezawodny system irygacyjny. [fot. 17,18,19]
Woda w religii muzułmańskiej
Woda ma szczególne znaczenie w religii muzułmańskiej, o tym była już mowa powyżej, jest niezbędna do obmywania ciała przed codzienną modlitwą, jest wodą życia. Szczególnie dla władców Alhambry, o mauretańskich korzeniach, wywodzących się z suchych, pustynnych obszarów północno-zachodniej Afryki, gdzie dla koczowniczych przodków była problemem dnia codziennego i fundamentem przetrwania.
Maurami nazywano wszystkich berberyjsko-numidyjskich mieszkańców północno-zachodniej Afryki. W średniowiecznej Europie to określenie przylgnęło do muzułmanów zamieszkujących Półwysep Iberyjski. Stąd też w wystroju Alhambry pojawiają się wyobrażenia zwierząt a nawet ludzi (?), które nie występują w sztuce islamu; przeniknęły tu wraz z elementami wierzeń ludów berberyjskich.
Względy praktyczne i religijne sprawiają, że w Alhambrze woda jest wszechobecna, jest jak nić łącząca kolejne pomieszczenia, jak wzór mknący z dziedzińca na dziedziniec, przywabiająca ptaki, chroniąca ukryte wśród roślin stworzenia wodne. Jest w poręczach schodów, fantazyjnie meandrując przez uformowane dla niej korytarze (!), spada mikrokaskadami w wielopoziomowym układzie pomieszczeń, widoczna lub kryjąca się pod posadzką, ale stale obecna, w nieprzerwanym przepływie. [fot.20]
Alhambry trzeba doświadczyć wraz z zapachem krzewów różanych i drzewek pomarańczowych, w upalnym słońcu południa, wśród szmeru wody, krok za krokiem, bez zbędnego pośpiechu, aby zamknąć w pamięci obrazy, aromaty, szmery tak piękne i delikatne, jakby nie z tego świata…
W przygotowaniu niniejszego tekstu posiłkowałam się następującymi źródłami:
- https://www.alhambra-patronato.es/en/edificios-lugares/water-ponds
- https://www-andalsurexcursiones-com.translate.goog/blog/the-water-ponds-of-the-alhambra/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=pl&_x_tr_hl=pl&_x_tr_pto=rq
- https://en.m.wikipedia.org/wiki/Alhambra
- https://www.bbc.com/travel/article/20220428-the-spanish-city-where-water-defies-gravity
- https://whc.unesco.org/en/list/314
- Granada i jej perła w koronie – Alhambra – Culture Avenue
- https://poraarbuza.com/alhambra-tam-gdzie-woda-opowiada-historie/
- https://www.national-geographic.pl/traveler/artykul/palac-alhambra-zwiedzanie-atrakcje-alhambra-gdzie-jest-grenada-i-andaluzja-220624093714
- https://www.national-geographic.pl/artykul/maurowie-co-osiagneli-i-jak-wygladaly-ich-dzieje
Fotografie ilustrujące tekst wykonane zostały przez członkinie Stowarzyszania KKK:
1. Widok Alhambry od strony miasta, z drogi prowadzącej w kierunku Albacin.
2. Alhambra z jej kwitnącymi ogrodami i sadami widziana z Generalife.
3. Widok na ogrody z pałacu letniego Generalife.
4. Patio de La Acequia, Generalife
5. Generalife-basen z kanałami rozprowadzającymi wodę
6. Patio de La Acequia, Generalife
7. Alhambra-wieża wodna
8. Kanały niegdyś rozprowadzające wodę.
9. Stały przepływ wody przez budynki.
10. Kombinacje połączeń między różnymi formami architektonicznymi.
11. Schody wodne
12. Generalife, schody wodne-migotliwa gra światła i cieni
13. Niezliczona ilość i różnorodność przepływu wody we wnętrzach i w ogrodach
14. Mirador-miejsce widokowe
15. Dziedziniec Mirtów
16. Dziedziniec Lwów
17. Ogród Daraxa
18. Ogród Daraxa
19. Jeden z wielu basenów Alhambry.
20. Patio Sułtana, Generalife
21. Odprowadzenie wody deszczowej
22. Escalera-wyjście żegna również szmerem wody
Ten artykuł został napisany przez autorkę w ramach wolontariatu poprzez udział w projekcie Stowarzyszenia KKK pt. Jak oszczędzać wodę w dobie kryzysu klimatycznego – wykorzystanie hiszpańskich doświadczeń w edukacji ekologicznej osób dorosłych, dofinansowanego przez Unię Europejską w programie Erasmus+. Wyrażone poglądy i opinie są jedynie opiniami autorki i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy i opinie Komisji Europejskiej oraz Narodowej Agencji Programu Erasmus+, które nie ponoszą odpowiedzialności za jego zawartość merytoryczną.
